Hesterpastoor.nl

Reproductieve geneeskunde, Gynaecologie en Obstetrie anno 2011 Polycysteusovariumsyndroom en seksualiteit Verloskunde & Vrouwenziekten, Subafdeling Voortplantingsgeneeskunde, Erasmus MC Rotterdam Trefwoorden: PCOS; seksualiteit; zelfbeeld; lichaamsbeeld; kwaliteit van leven; androgenen Inleiding
Polycysteusovariumsyndroom (PCOS) is een veelvoorkomende (5-10%) endocriene aandoe-
ning bij vrouwen. De kenmerken zijn: 1. polycysteuze ovaria, 2. klinische of biochemische
aanwijzingen voor hyperandrogenisme, 3. oligomenorroe of amenorroe. [1] Voor de diagnose
volgens de wereldwijd geldende Rotterdamse consensus moet een vrouw aan minstens twee van
de drie kenmerken voldoen.
Daarnaast is PCOS vaak geassocieerd met obesitas en insulineresistentie. Ook blijkt het meta-
bool syndroom vaker bij patiënten met PCOS voor te komen. Derhalve lijken op de lange ter-
mijn de risico’s op ‘ouderdomssuiker’, ook wel type-2-diabetes mellitus genoemd, en op hart- en
vaatziekten duidelijk verhoogd te zijn. Ten slotte kan PCOS naast deze risico’s en onvruchtbaar-
heid ook aanleiding geven tot invaliderende overbeharing en acne. [2-4]
Diverse studies tonen aan dat de kwaliteit van leven bij vrouwen met PCOS verlaagd is. Er is
sprake van verschillende psychosociale gevolgen als angst, depressie en onzekerheid door bij-
voorbeeld de uiterlijke kenmerken (obesitas, acne, hirsutisme) of fertiliteitsproblemen als gevolg
van PCOS. BMI lijkt de belangrijkste intermediërende factor met betrekking tot kwaliteit van
leven. Vrouwen zelf rapporteren angsten met betrekking tot verlies van vrouwelijkheid en seksu-
aliteit. Seksualiteit komt overigens relatief weinig ter sprake in de publicaties. [5-8]
Hormonen en seksualiteit bij vrouwen
Van Lunsen beschrijft in 2009 [9, p. 469-70] in heldere bewoordingen het belang van de ge-
slachtshormonen voor vrouwen bij seksualiteit: ‘Over de rol van de voornaamste geslachtsste-
roïden, oestrogenen en androgenen, bij vrouwelijk seksueel functioneren bestaat nog veel on-
duidelijkheid. Het leidt echter geen twijfel dat geslachtssteroïden een cruciale rol spelen bij het
handhaven van de anatomische en functionele integriteit van alle structuren en organen die een
rol spelen bij vrouwelijk seksueel functioneren. Van cyclus- en reproductiegerelateerde gebeur-
tenissen en hormonale manipulaties is aangetoond dat ze leiden tot veranderingen in seksueel
verlangen, seksuele opwinding en/of orgasme bij vrouwen. Ook is er geen verschil van mening
over het gegeven dat androgenen voor vrouwelijk seksueel functioneren belangrijker zijn dan
oestrogenen en/of progestagenen. (…)
Correspondentie:Tel.: +31 6 17 04 87 67; fax: +31 10 703 17 53E-mail: [email protected] Reproductieve geneeskunde, Gynaecologie en Obstetrie anno 2011 Androgenen blijken op zich niet noodzakelijk voor het vermogen seksueel te kunnen responde-ren, maar hebben wel invloed op seksueel verlangen, op de frequentie van seksuele gedachten en fantasieën en op de frequentie van nachtelijke genitale responsen. Androgenen verhogen vooral, met een grote interindividuele variabiliteit, de gevoeligheid van het brein en de geslachtsdelen voor centrale en perifere seksuele stimulatie. Androgenen maken bij een deel van de vrouwen het "seksuele systeem" ontvankelijker voor seksuele prikkels, verhogen de seksuele responsivi-teit: de seksuele opwindbaarheid (arousability).’ Uit verschillende onderzoeken [10-13] blijkt dat er geen duidelijk aantoonbare relatie is tussen androgenenniveau en seksueel verlangen of seksueel functioneren bij vrouwen. Vrouwen met ver-minderd seksueel functioneren hebben geen aantoonbaar verlaagd androgenenniveau en vrouwen met een verlaagd androgenenniveau voldoen niet aan de criteria voor verminderd seksueel functi-oneren. Sterker nog, vrouwen met hyperandrogenisme rapporteerden minder seksueel verlangen dan controlevrouwen en dit verlangen verminderde verder met anti-androgenentherapie. [10] Advies op basis van de meest recente review [14] is verbeteren van de meetmethoden en inzicht krijgen in de verschillende niveaus van testosteron bij vrouwen door de levensloop heen, binnen de menstruele cyclus en bij verschillende etniciteiten. Op deze wijze kan ook een relatie gelegd gaan worden met seksueel functioneren.
PCOS en seksualiteit
Over seksueel functioneren bij PCOS is nog relatief weinig bekend. De bijzondere situatie van
een verhoogd androgenenniveau maakt nieuwsgierig naar de wijze waarop vrouwen met PCOS
seksueel functioneren en seksueel gedrag vertonen. Tevens zijn de diverse bijkomende kenmer-
ken (bijvoorbeeld acne, overgewicht) factoren die het welzijn negatief beïnvloeden en daarmee
seksueel responderen kunnen beïnvloeden. Verschillende onderzoeken tonen immers geen di-
rect verband tussen androgenenniveau en seksueel functioneren bij vrouwen aan. [10-13]
Een selectie van de literatuur op het gebied van PCOS en seksualiteit geeft de volgende resulta-
ten: adolescente meisjes en volwassen vrouwen met PCOS worden later seksueel actief en heb-
ben meer zorgen over vruchtbaarheid. Meerdere onderzoeken geven aan dat seksuele satisfactie,
seksueel gedrag, seksueel functioneren en aangaan van sociale contacten beperkt zijn. [15-18]
Coïtusfrequentie werd gemeten bij een PCOS-groep verdeeld in een groep met overgewicht en
een groep zonder overgewicht en een gezonde controlegroep. Zowel tussen de PCOS-groep en
de controlegroep, als tussen de PCOS-groep met overgewicht en de PCOS-groep zonder over-
gewicht werden geen verschillen gevonden in coïtusfrequentie. Wel hadden de PCOS-vrouwen
een lagere seksuele satisfactie en voelden zij zich minder aantrekkelijk dan de controlegroep.
Zij gaven aan dat hun uiterlijk een negatieve invloed heeft op het maken van sociale contacten
en dat hirsutisme seksualiteit negatief beïnvloedt. Er werden geen correlaties gevonden tussen
hyperandrogenisme en verstoorde insulineresistentie en psychosociale factoren. [19]
Met betrekking tot seksueel verlangen wordt er vaker geen relatie gevonden tussen het androge-
nenniveau en seksualiteit. Seksueel verlangen blijkt lager dan in een controlegroep; gebruik van
anti-androgenen verlaagt het seksueel verlangen verder. [10]
Onderzoek naar seksarche laat zien dat vrouwen met PCOS een vervroegde seksarche hebben die samenhangt met amenorroe, maar niet met hyperandrogenisme. Amenorroe hing tevens Reproductieve geneeskunde, Gynaecologie en Obstetrie anno 2011 samen met een lager zelfvertrouwen en een grotere angst voor negatieve sociale beoordeling. Ook hirsutisme heeft een negatieve invloed op seksuele variabelen. [20] Een poging om onderscheid te maken tussen de invloed van psychosociale factoren en hormo-nale invloeden bij PCOS werd gedaan door een PCOS-groep zonder overgewicht te vergelijken een gezonde controlegroep zonder overgewicht. Er werden geen verschillen gevonden op gebied van depressie, seksueel functioneren en seksueel functioneren van de partner tussen de twee groepen. De hypothese dat door een verschil in androgeenniveaus mogelijk ook anatomische en fysiologische verschillen zouden bestaan, werd niet bevestigd. Clitoraal volume en vascularisatie waren gelijk. De auteurs concluderen dat niet hirsutisme en hyperandrogenisme een negatieve invloed hebben, maar de depressieve en andere psychosociale klachten als gevolg van overge-wicht en verminderd gevoel van vrouw-zijn. [21] Onderzoek naar de invloed van orale anticonceptie (OAC) op de kwaliteit van het seksuele leven bij vrouwen met hyperandrogenisme toonde aan dat gebruik van OAC (EE/CMA) het seksleven verbeterde en in het bijzonder seksueel genieten, orgasme bij coïtus en vermindering van genitale pijn bij coïtus. Frequentie van masturbatie daalde, frequentie van coïtus steeg. Verder daalden de mate van acne en hirsutisme met de daling van totaal en vrij beschikbaar tes-tosteron en stijging van SHBG. Dit verbeterde sociale contacten, het seksuele zelfvertrouwen en het gevoel seksueel aantrekkelijk te zijn. Effecten op seksualiteit zijn niet per definitie hormonaal maar mogelijk (ook) psychosociaal. [22] Conclusies en aanbevelingen voor de praktijk
Uit bovenstaande wordt duidelijk dat veel over PCOS en seksualiteit nog niet bekend is. Verder
wetenschappelijk onderzoek hiernaar is gewenst.
Voor de gynaeocologische praktijk is het van belang dat met betrekking tot kwaliteit van leven
en seksueel functioneren niet slechts wordt uitgegaan van de medisch/hormonale factoren die
een rol kunnen spelen. Een ziekte als PCOS heeft vele gevolgen en consequenties voor kwali-
teit van leven en psychosociaal functioneren. Voor seksualiteit en seksueel functioneren lijkt
hetzelfde te gelden. Vooral van seksuele satisfactie is bekend dat het negatief wordt beïnvloed.
Een gynaecoloog of endocrinoloog die een vrouw met PCOS op het spreekuur ziet en behan-
delt, zal in de eerste plaats de medische aspecten van PCOS behandelen en als focus hebben.
Het is echter ook van belang aandacht te besteden aan de psychosociale en seksuele gevolgen van
deze endocrinologische aandoening.
Bij het voorschrijven van OAC zou gekeken moeten worden naar de samenstelling van het soort
OAC dat gekozen wordt. Gebruik van OAC met meer anti-androgene werking verslechtert het
seksueel functioneren verder. [10] Beter kan gekozen worden voor een OAC met minder of geen
anti-androgene werking, indien mogelijk.
Verder kan gedacht worden aan bespreekbaar maken van psychosociale en seksuele problemen.
Patiënten vinden dit zelf vaak moeilijk en geven aan het prettig te vinden dat de arts het onder-
werp bespreekbaar maakt. Voorlichting over PCOS en de gevolgen op psychosociaal en seksueel
vlak is minimaal van belang. Indien nodig, is verwijzing naar medisch maatschappelijk werk, me-
disch psycholoog of seksuoloog ter ondersteuning, begeleiding of behandeling een mogelijkheid.
Reproductieve geneeskunde, Gynaecologie en Obstetrie anno 2011 Referenties
[1] Hooff MHA van, Bakkum EA, Quadekker J. (2005). PCOS: polycysteus ovarium syndroom. NVOG, patienten- voorlichting. (www.nvog.nl, 16-07-2010). [2] Teede H, Deeks A, Moran L. Polycystic ovary syndrome: a complex condition with psychological, reproductive and metabolic manifestations that impacts on health across the lifespan. BMC Medicine 2010;8:41. [3] Tomlinson T, Millward A, Stenhouse E & Pinkney J. Type 2 diabetes and cardiovascular disease in polycystic ovary syndrome: what are the risks and can they be reduced? Diabetici Medicine 2010;27:498-515. [4] Bhattacharya SM. Prevalence of metabolic syndrome in women withpolycystic ovary syndrome, using two pro- posed definitions. Gynecological Endocrinology 2010;26:516-20. [5] Moreira S, Soares E, Tomaz G, Maranhão T, Azevedo G. Sindrome dos ovarios policiticos: enfoque psicossocial. [6] Moran L, Gibson-Helm M, Teede H, Deeks A. Polycystic ovary syndrome: a biopsychosocial understanding in young women to improve knowledge and treatment options. Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gyneco-logy 2010;31:24-31. [7] Himelein MJ, Thatcher SS. Polycystic ovary syndrome and mental health: a review. Obstetrical and Gynecological [8] Barnard L, Ferriday D, Guenther N, Strauss B, Balen AH, Dye L. Quality of life and psychological well being in polycystic ovary syndrome. Human Reproduction 2007;22:2279-86. [9] Lunsen RHW van. Libido bestaat niet en seks werkt anders dan u denkt! In: Slager E. (red.). Reproductieve ge- neeskunde, gynaecologie en obstetrie anno 2009. Haarlem: DCHG, 2009. p. 465-72. [10] Conaglen HM, Conaglen JV. Sexual desire in women presenting for anti-androgen therapy. Journal of Sex and [11] Basson R, Brotto LA, Petkau AJ, Labrie F. Role of androgens in women’s sexual dysfunction. Menopause [12] Davis SR, Davison SL, Donath S, Bell RJ. Circulating androgen levels and self-reported sexual function in wo- [13] Stuckey BGA. Female sexual function and dysfunction in the reproductive years: the influence of endogenous and exogynous sex hormones. Journal of Sexual Medicine 2008;5:2282-90. [14] Wierman ME, Nappi RE, Avis N, Davis SR, Labrie F, Rosner W, et al. Endocrine aspects of women’s sexual func- tion. Journal Sexual Medicine 2010;7:561-85. [15] Trent ME Rich M Austin SB, Gordon CM. Fertility concerns and sexual behaviour in adolescent girls with Poly- cystic Ovary Syndrom:implications for quality of life. Journal of Pediatric Adolescent Gynaecology 2003;16:33-7.
[16] Elsenbruch S, Hahn S, Kowalsky D, Offner AH, Schedlowski M, Mann K, et al. Quality of life, psychosocial well- being, and sexual satisfaction in women with polycystic ovary syndrome. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 2003;88:5801-7. [17] Hahn S, Benson S, Elsenbruch S, Pleger K, Tan S, Mann K, et al. Metformin treatment of polycystic ovary syndrome improves health-related quality of life, emotional distress and sexuality. Human Reproduction 2006;21:1925-34. [18] Tan S, Hahn S, Benson S, Janssen OE, Dietz T, Kimmig R, et al. Psychological implications of infertility in wo- men with polycystic ovary syndrome. Human Reproduction 2008;23:2064-71.
[19] Hahn S, Janssen OE, Tan S, Pleger K, Mann K, Schedlowski M, et al. Clinical and psychological correlates of quality-of-life in polycystic ovary syndrome. European Journal of Endocrinology 2005;153:853-60. [20] Niet JE de, Koning CM de, Pastoor H, Duivenvoorden HJ, Valkenburg O, Ramakers MJ, et al. Psychological well-being and sexarche in women with polycystic ovary syndrome. Human Reproduction 2010;25:1497-503. [21] Battaglia C, Nappi RE, Mancini F, Cianciosi A, Persico N, Busacchi P, et al. PCOS, sexuality, and clitoral vascu- larisation: a pilot study. Journal of Sexual Medicine 2008;5:2886-994. Reproductieve geneeskunde, Gynaecologie en Obstetrie anno 2011 [22] Caruso S, Rugolo S, Agnello C, Romano M, Cianci A. Quality of sexual life in hyperandrogenic women treated with an oral contraceptive containing chlormadinone acetate. Journal of Sexual Medicine 2009;6:3376-84.

Source: http://www.hesterpastoor.nl/documents/Doelencongres.pdf